SAINT-JOHN PERSE
Ligjërata e nobelistit të letërsisë, 10 dhjetor 1960
E kam pranuar, në emër të poezisë, nderin që i keni dhënë asaj këtu dhe që unë mezi pres t’ia dorëzoj asaj. Pa ju poezia nuk do të kishte vlerësimin e duhur ngaqë duket sikur ka një disocim midis veprimtarisë poetike dhe shoqërisë së robëruar nga materializmi. Poeti e pranon këtë ndarje, ndonëse ai nuk e ka kërkuar atë. Ajo do të ekzistonte edhe për shkencëtarin po të mos ishte përdorimi praktik i shkencës. Por është mendimi i ndershëm i shkencëtarit dhe poetit ai që po nderohet këtu. Në këtë vend, të paktën, të mos i lëmë ata të konsiderohen si vëllezër të armiqësuar, sepse ata ndajnë të njëjtën humnerë dhe ata ndryshojnë vetëm në modat e tyre të hulumtimit.
Kur shikojmë dramën e shkencës moderne në zbulimin e kufijve të saj racionalë në matematikë të pastër, kur shohim në fizikë parashtrimin e dy doktrinave të mëdha, njëra një teori e përgjithshme e relativitetit, tjetra një teori kuantumi e pasigurisë dhe e papërcaktimit që do ta kufizonte saktësinë e masave fizike. Kur të kemi dëgjuar novatorin më të madh shkencor të këtij shekulli, nismëtarin e kozmologjisë moderne që redukton sintezën më të gjerë intelektuale në kushte të një ekuacioni, t’i bëjë thirrje intuitës për t’i ardhur në ndihmë arsyes dhe për të shpallur se “imagjinata është shtrati i vërtetë i farës së shkencës”, duke shkuar madje aq larg sa të pohojë për shkencëtarin dobinë e një vizioni të vërtetë artistik: a nuk kemi arsye ta konsiderojmë mjetin e poezisë po aq legjitim sa dhe atë të logjikës?
Në të vërtetë, çdo krijim i mendjes është, para së gjithash, “poetik”, në kuptimin e duhur të fjalës dhe përderisa ekziston një baraspeshim midis modave të ndjesisë dhe intelektit, është i njëjti funksion që ushtrohet fillimisht në ndërmarrjet e poetit dhe të shkencëtarit. Mendimi diskursiv apo elipsi poetik – cili prej këtyre udhëton dhe kthehet nga skuta më të largëta? Dhe, nga ajo natë parake dy njerëz të lindur të verbër kaptojnë për vendet e tyre, ai që është i pajisur me mjetet e shkencës dhe tjetri i ndihmuar vetëm nga përftimet e imagjinatës së tij, cili kthehet më shpejt dhe më i ngarkuar me një fosforeshencë të shkurtër? Përgjigjja nuk ka rëndësi. Misteri është i përbashkët për të dy. Dhe aventura e madhe e mendjes epike nuk është assesi dytësore për avancimet dramatike të shkencës moderne. Astronomët janë tronditur nga teoria e universit në zgjerim, por ka një zgjerim jo më të vogël në paskajshmërinë morale të universit të njeriut. Përderisa kufijtë e shkencës shtyhen prapa, mbi harkun e zgjeruar të këtyre kufijve do të dëgjojmë langonjtë e poetit në ndjekje. Sepse, nëse poezia nuk është, siç është thënë, “realitet absolut”, atëherë ajo është shumë afër tij, ngaqë poezia ka një gjakim të fuqishëm dhe një perceptim të thellë të realitetit, ashtu e vendosur siç është në atë kufi të skajshëm të bashkëpunimit ku realja sikur merr formë në poezi. Përmes analogjisë dhe simbolizmit, përmes ndriçimeve të largëta të imagjinatës ndërmjetësuese, përmes bashkëveprimit të korrespondencave në një mijë zinxhirë reagimesh dhe asocimesh të çuditshme dhe, së fundi, përmes hirësisë së një gjuhe në të cilën është përkthyer vetë ritmi i Qenies, poeti investon në vete në një surrealitet që nuk mund të jetë ai i shkencës. A ka, vallë, në mesin e njerëzve ndonjë dialektikë më të goditur, që do t’i angazhonte ata më tërësisht? Pasi që edhe vetë filozofët po e braktisin pragun e metafizikës, është detyrë e poetit ta nxjerrë metafizikën. Kështu, poezia dhe jo filozofia zbulohet si “bijë e vërtetë e mrekullisë”, sipas fjalëve të atij filozofit të lashtë të cilit i dukej më se e dyshimtë.
Por, më tepër se një mode e perceptimit, poezia është mbi të gjitha mënyrë e jetës, e jetës integrale. Poeti ka ekzistuar edhe në mesin e njerëzve të shpellës; ai do të ekzistojë edhe në epokën atomike, ngaqë ai është një pjesë e pandarë e njeriut. Madje edhe religjionet kanë lindur nga nevoja për poezi, që është një nevojë shpirtërore dhe është përmes hirit të poezisë që shkëndija hyjnore jeton përgjithmonë në strallin njerëzor. Kur zhduken mitologjitë, hyjnorja gjen strehim dhe vazhdimësi te poezia. Si në procesionet e antikitetit ku bartësit e bukës ua lëshonin vendin bartësve të pishtarit, edhe tani në fushën e rendit shoqëror dhe të nevojave urgjente njerëzore është imagjinata poetike ajo që ende ndriçon pasionin e madh të njeriut në kërkim të dritës. Shikojeni njeriun duke ecur me krenari me barrën e detyrës së tij të përjetshme, shikojeni duke ecur nën barrën e tij të njerëzisë, kur një humanizëm i ri hapet para tij, i mbushur me universalitet të vërtetë dhe plotësi shpirti. Besnike ndaj detyrës së saj, që është hulumtimi i misterit të njeriut, poezia moderne është e angazhuar në një ndërmarrje qëllimi i së cilës është integrimi i plotë i njeriut. Nuk ka asgjë pitiane në poezinë e tillë, dhe as që është estetikë e pastër. Nuk është as art i balsamuesit dhe as i dekoruesit. Ajo nuk prodhon perla të kulturuara dhe nuk merret me ngjasime dhe emblema dhe nuk do të kënaqej nga çfarëdo feste muzikore. Poezia shoqërohet me bukurinë – një bashkim suprem – por nuk e përdor atë asnjëherë si qëllim të vetin final apo si ushqim të vetëm. Duke refuzuar ta shkurorëzojë artin nga jeta, dashurinë nga perceptimi, ajo është veprim, është pasion, është fuqi dhe gjithmonë inovacion që zgjeron kufijtë. Dashuria është zjarri i saj i vatrës, rebelimi ligj i saj; vendi i saj është gjithandej, në pritje. Ai nuk dëshiron as të përgënjeshtrojë dhe as të injorojë, ajo nuk pret përfitime nga avantazhet e kohës së saj. E lidhur për fatin e saj dhe e lirë nga çfarëdo ideologjie, ajo e sheh veten të barabartë me jetën, që është justifikim i saj. Dhe, me një përqafim, si një strofë e vetme e madhe dhe e gjallë, ajo mbërthen si të kaluarën ashtu dhe të ardhmen në të tashmen, njeriun me hapësirën mbinjerëzore planetare me hapësirën universale. Zymtësia për të cilën qortohet nuk i takon natyrës së saj që është për të ndriçuar, por natës që ajo hulumton, natës së shpirtit dhe misterit në të cilin është strukur ekzistenca njerëzore. Zymtësia dëbohet nga shprehja e saj dhe kjo shprehje nuk është më pak e saktë se ajo e shkencës.
Kështu, me aderimin e tij të plotë ndaj asaj që ai është, poeti ruan për ne një raport me përherësinë dhe unitetin e të Qenit. Leksioni i tij është ai i optimizmit. Për të, e tërë bota e gjërave udhëhiqet nga një ligj i vetëm i harmonisë. Asgjë nuk mund të ndodhë që për nga natyra do ta tejkalonte masën e njeriut. Trazirat më të rënda të historisë nuk janë gjë pos ritme stinore në një cikël më të gjerë të përsëritjeve dhe ripërtëritjeve. Dhe furitë që kalojnë nëpër skenë me flakadanë të ngritur ndriçojnë vetëm një fragment të procesit të gjatë historik. Qytetërimet e pjekura nuk vdesin në grahmat e një vjeshte: ato vetëm ndryshojnë. Inercia është i vetmi kërcënim. Poeti është ai që thyen huqet tona. Dhe, në këtë mënyrë, poeti e gjen veten të lidhur pas historisë përkundër vetvetes. Asnjë aspekt i dramës së kohës së tij nuk është i huaj për të. Le të na japë ai një shije të qartë të jetës në këtë epokë madhështore. Sepse, kjo është një kohë e madhe dhe e re që fton për një vetëlavdërim të ri. Dhe, pas së gjithash, kujt tjetër do t’ia kalonim nderin e përkatësisë në epokën tonë?
“Mos keni frikë”, thotë Historia, duke hequr një ditë maskën e saj të dhunës dhe me dorën e saj duke dhënë shenjën pajtimtare të hyjnisë aziatike në kulmin e valles së saj të shkatërrimit, “mos keni frikë as dyshim, se dyshimi është shterp dhe frika servile. Dëgjoni, më mirë, rrahjen e ritmit që dora ime e lartë risimtare krijon mbi temën e madhe njerëzore në procesin e pafund të krijimit. Nuk është e vërtetë se jeta mund ta refuzojë vetveten. Nuk ka asgjë të gjallë që vjen nga asgjëja apo që gjakon për të. Por as asgjë nuk e mban formën apo masën nën rrjedhën e pandërprere të të Qenit. Tragjedia nuk qëndron në metamorfozën si të tillë. Drama e vërtetë e epokës është në hendekun e thellë midis njeriut të përkohshëm dhe të përjetshëm. A do të bëhet njeriu i ndriçuar nga njëra anë i errësuar nga ana tjetër? Dhe, a nuk do të jetë pjekuria e tij e detyruar në një bashkësi pa bashkim asgjë tjetër pos një pjekuri false?
Është punë e poetit të vërtetë të jetë dëshmitar nga mesi ynë i vokacionit të dyfishtë të njeriut.
Dhe, kjo do të thotë të presim nga mendja e tij një pasqyrë më të ndjeshme ndaj mundësive të tij shpirtërore. Kjo do të thotë të evokojë në këtë shekull tonë një pozitë njerëzore më meritore për njeriun burimor. Do të thotë, të sillet shpirti kolektiv në kontakt më të ngushtë me energjinë shpirtërore të botës. Kundruall energjisë bërthamore, a do të mjaftojë feneri prej dheu i poetit për qëllimin e tij? Po, nëse njeriu mban në mend dheun.
Kjo mjafton për poetin për të qenë ndërgjegje e keqe e kohës së tij.
(Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”. Përktheu: Avni Spahiu)
