Ardian Ndreca

Nuk i përket së përditshmes me ndeshë në nji tekst që mton me hulumtue me pasion dhe me cenë nji lamije që merret me simbolikën mitike të krijimit, sot, kur zhvillimi teknik ka ba që komunikimi dhe të jetuemit në rrjete të nxjerrin pothuejse jashtëligjit çdo simbolikë.

Ky tekst vjen drejt lexuesit me vështirsinë e natyrshme që çdo libër i këtij lloji gjen përme hy në dimensionin tonë unik të përceptimit të universit, dimension i homologuem negativisht nga zhdukja përfundimtare e botëkuptimit mitik dhe e koordinatave simbolike që për shekuj na kanë orientue në kohë dhe në hapsinë.

Autorja ka ndjekë nji metodë komplekse, që e ka detyrue me iu nënshtrue disa procedurave dhe rrugëtimeve të detyrueshme në thellësi të antikitetit dhe me ba disa kthime të paramendueme në modernitet.

Gjithçka nis me tekstet e para, ato që kanë vlerë themeluese për shoqninë njerzore, largësia e të cilave të detyron me krye lexime shumëplanëshe, nganjiherë edhe të lira. Mos të harrojmë se Autorja vetë asht poete dhe si e tillë e lexon botën, por jo shkencën. Edhe pse në këtë lamije nji relativizim i literaturës shkencore, sidomos asaj romantike, asht diçka e nevojshme dhe e shëndetshme për nji ndërmarrje të tillë.

Gjithçka e ka zanafillën tek mitet e krijimit dhe tek simbolika e krijimit, dhe e gjitha sillet rreth nji boshti unik: poetikës.

Në këtë univers nji vemendje të veçantë meriton ideja e krijimit. Në gjuhën tonë, të vorfën në terma filozofike, skaji krijim mbulon në mënyrë abuzive edhe idenë e prodhimit, ndërmjetsimit mes dy natyrave të ndryshme, gjenerimit, rrjedhjes prej nji burimi të parahershëm.

E gjithë kjo ban që të damtohet thellësisht ideja e frakturës esenciale që ndodhë mes krijuesit dhe krijesës. Nji ide e saktë e krijimit si proces redukton edhe pesë tipet e krijimet për të cilat, Autorja flet në tekst. Në fakt, kemi vetëm tri lloje: krijimex nihilo (prej asgjasë), prodhim, pra gjenerim dhe së treti ekzistencë nga përjetsia, ose të qenit të përjetshëm me motorin e botës. Krijimi ex nihilo asht nji ide që i përket mendësisë hebraiko-kristiane dhe ka lidhje të drejtpërdrejt me zbulimin fetar, në këtë sens ky konceptim i botës nënvizon trashendencën absolute të krijuesit në raport me krijesën. Të qenit e botës nga përjetësia asht nji ide ma e lashtë, ndërsa prodhimi me dalje (reditus) ose me rrjedhje asht nji ide filozofike që imanentizon procesin në fjalë.

Për me e thjeshtësue diskursin mund të japim tre shembuj. Në Besëlidhjen e Vjetër Zoti krijon botën prej asgjaje. Krijuesi asht aq larg krijesës saqë nuk mund të përceptohet me shqisa. Në filozofinë aristotelike bota asht e përjetshme, e njikohshme me principin e saj logjik dhe metafizik. Pra, s’kemi nji krijim të mirëfilltë, por raporte mes arsyes dhe shumësisë së gjanave. E treta, në filozofinë e B. Spinoza bota asht e prodhueme prej nji substance unike, dhe si e tillë natyra e prodhueme, shumësia e gjanave, justifikohet vetëm tue e projektue vetveten në substancën e vetme që ekziston dhe që asht shkaku i vetvetes (causa sui).

Në historinë e njerzimit gjejmë me dhjeta mite fondacionale, që Autorja me durim dhe me kompetencë ka përshkrue në këtë punim, por të gjitha ato, o përfaqsojnë nji prej këtyne mendësive ose ndërthurin në mënyrë eklektike elemente të këtyne botëkuptimeve heterogjene.

Në fakt, në filozofi, ekzistojnë vetëm tri fusha ku mendimi mund të ushtrohet: metafizika, antropologjia dhe filozofia e natyrës. Ideja e krijimit ndërthur arsyet e ekzistencës së njeriut dhe të natyrës me nji shkak që i paraprin atyne si nga pikëpamja kronologjike por ma shumë në kandvështrimin logjik. Pra, njeriu dhe natyra e kanë nji arsye pse ekzistojnë!

Këtu nji vend të veçantë e ka miti dhe roli i tij asht themelor në historinë e njerzimit.

Shumë pak terma kanë qenë në histori kaq frydhanëse si termimit.

Autorja në ketë libër kalon në sitë nji seri mitesh formësuese të ndërgjegjes njerzore, tue analizue marrjen e tyne parësore nga ana e njerzimit dhe përpunimet e matejshme poetike dhe filozofike. Miti spjegon botën por ngre edhe pyetje, pse spjegimi i aurorales së botës kërkon edhe justifikimin e mënyrës sesi rrjedhin ngjarjet deri në perëndimin e njerzimit dhe atë të jetës së secilit prej nesh.

Dimensioni profetik dhe ai orakullar ndërthuren dhe themelojnë botën tonë, tue i dhanë mitit edhe nji fuqi soteriologjike. Sot skaji mit ka humbë pothuejse çdo ndikim parësor që ka pasë në lashtësi, kuptimi i sotëm asht ma tepër negativ. E njejta gja ka ndodhë edhe me koncepte tjera themelore të antikitetit, mjafton me kujtue kuptimin që ka sot termi eros dhe erotik. Uji sa ma shumë të largohet prej burimit aq ma fort ndotet me elemente të hueja për esencën e vet.

Në rastin e mitit shndërrimi dhe tjetërsimi gradual i kuptimit ka rrjedhë si pasojë e përplasjes së dy qëndrimeve radikale, mitit i kundërvihet logos-i, arsyeja, logjika. Miti pranohet si spjegues, logosi asht argumentim universal i mënyrës sesi kanë rrjedhë apo rrjedhin gjanat, asht e vërteta e vetme e botës. Platoni tek Fedoni ngulmon se miti asht i domosdoshëm, por kjo domosdoshmëni zbehet përballë imponimit madhor të procesit logjik. Miti do të mbesin për shekujt në vazhdim si forcë narrative me baza fondacionale, pra, justifikuese (në sensin ligjor primordial të termit), por statusi i tij epistemologjik do të shkojë gjithnji e ma tepër tue ra teposhtë. Iluminizmi europian shënjon nji etapë të re demitizuese që do të vijojë me forcë edhe në shekullin XX, por në nji rrafsh ma pak agresiv dhe ma konstruktiv, pse ma fort se me sulmue mitin, demitizimi do të profilohet si nji proces ku shkëlqen forca e vetme ndërtimtare: shkenca dhe teknika.

Në rrugëtimin e mitit në modernitet, nji pauzë pozitiviteti ndaj tij i takon romanticizmit europian, në mënyrë të veçantë grupimet e romantikëve të Jenës dhe Heidelbergut, të cilët në mënyra të ndryshme kanë vu në dukje aftësinë e mitit me shndrit në brendësi të nji perimetri kuptimor simbolik, tue mbërrijtë deri aty sa me pa në rrugëtimin e mitit nji paralelizëm me atë të historisë.

Në drejtim krejt të kundërt do të ecin ma vonë F. Nietzsche tek vepra e tij “Die Geburt der Tragödie” (1872), ku miti lidhet ngushtë me elementin onirik dhe me dehjen e senseve në nji proces tejmbytës eksperiencash të pareduktueshme në planin racional. Forca befasuese e mitit dhe çlirimi i energjive ktonike, të lidhuna pra me elementin tokësor, çojnë Nietzsche-n, i cili del në skenën e mendimit europian si studiues i grecitetit, me pohue ekzistencën e dy elementeve parësore në antikitet: elementit dionisiak dhe atij apollonik, ose e thanun ndryshe dikotomisë mes abisales dhe arsyes lineare.

Çka tepron prej mitit në epokën moderne do të përkojë disi me narracionin poetik të origjinës, me kultivimin e nji kujtese që shtegton tue i dikue njerzimit nji formë aurorale që asht e vërteta e mitit.

Miti nuk qëndron në kambë pa simbolin, mjetin e vet komunikues. Edhe simboli ka pësue nji ramje të dukshme në komunikimin tonë, sot, për shembull, në epokën e eksperiencave të gjithanshme, të kudo-ndodhjes si pasojë e rrjeteve virtuale dhe reale, simboli asht zëvendsue me forcën realizuese të teknikës, e cila, siç pohonte M. Heidegger tek “Die Frage nach der Technik” (1954), rrezikon me u kthye në të vërtetën e vetme të pranueshme prej shoqnisë sonë.

Miti asht polivalent dhe kjo karakteristike shprehet me forcën e simboleve që e shprehin dhe shpeshherë me pjellorinë e tyne poetike, gja që ka ba që mitet të rishkruhen në të gjitha epokat. Çdo lexim asht nji shkrim i ri, simbas nevojave të kohës që jetojmë. Mjerimi i nji kohe matet me mospasjen nevojë për të vërtetat mitike dhe për komunikimin simbolik.

Kjo s’do të thotë se “kritika e ndërgjegjes mitike”  (Ernst Cassirer) nuk asht e nevojshme, madje e domosdoshme në çdo kohë.

Ndërmjetsimi simbolik aludon për nji realitet që në tansinë e vet asht i pakapshëm, por pjesërisht mund të kuptohet nepërmjet intuitës simbolike. Mbas këtij mekanizmi qëndron bindja se e kufizuemja asht nji zbulim i së pakufishmes, se finiti reflekton diçka që asht infinite në vetvete. Simboli asht prania e nji kuptimi që në plotninë e vet nuk kapet dhe nuk kategorizohet, por prania e tij përban nji rezonancë, nji sintezë të paplotë të nji komunikimi madhor. Dija asht nji sistem i vetëm, natyra sundohet prej cilësive – ky asht thelbi i fizikës aristotelike, që ndërkaq e ka “shekullarizue” mendimin mitik. Hapi i fundit i përket lindjes së shkencës moderne, kur çelësi i natyrës asht aftësia e kuptimit të saj në parametrat sasiorë nepërmjet matematikës.

E gjithë kjo çka domethanë? Simboli s’ka ma vend, shenjat konvencional janë të mjaftueshëm, ndërsa karakteri analogjik i komunikimit simbolik bjen njiherë e mirë. Ernst Cassirer e ka karakterizue mitin si nji formë simbolike që ndërmjetson konkretësinë me konceptualitetin. Pra, objekti me idenë, që nuk janë kurrë identikë, mbasi logjika asht gjithnji ma e vorfën se ekzistenca, kanë të përbashkët simbolin.

Autorja këtu, tue pasë përshkue me durim dhe me kujdes procesin letrar dhe historik të komunikimit simbolik, ndonjiherë tue u tregue dorëlëshueme ndaj detajeve dytësore dhe madje tue pranuenganjiherë në mënyrë jokritike pohime të studiesve të maparshëm, ka mbërrijtë me dhanë nji pasqyrë të plotë të nji procesi të gjatë evolutiv përgjatë të cilit koncepti dhe simboli shpeshherë pozicionohen si antipode dialektike.

Simboli dhe komunikimi nepërmjet tij asht diçka esenciale dhe formësuese për ndërgjegjen subjektive të shoqnisë.

Prej leximit të kësaj vepre, del e qartë ideja se në të gjitha kontekstet historike miti dhe simboli krijojnë rezonancë me shpirtin që ushqen aktivitetin shoqnor, tue formue kulturën dhe mendësinë.

Mitet përbajnë komunikime cilësore intensive të së vërtetës, gja sot krejt e papranueshme prej mendësisë sonë që asht mësue me e kuptue botën me algoritma dhe nepërmjet ndryshimeve sasiore.

Simboli na lejon me përçue nji dije të mirëfilltë, me regjistrue të vërtetat e zanafillës, ato që na ndjekin dhe na udhëzojnë. Në këtë sens simboli ndryshon prej të vërtetave të logjikës konceptuale, pse nuk mund të kategorizohet dhe të logjicizohet, por e vërtata e tij mbetë e vlefshme dhe formësuese edhe në epokën e triumfit të shpirtit pozitivist.

Kuptimi i mitit për njeriun qëndron në “intensitetin me të cilin përmbajtja e mitit përjetohet dhe me të cilin ai besohet si real dhe si i vërtetë” (E. Cassirer).

Miti dhe komunikimi simbolik janë të lidhun ngushtë me procesin e lindjes të së vërtetës, me shtresëzimet kulturore të shpirtit subjektiv të bashkësisë që e mbrun dhe si i tillë ai ka nji valencë të fortë krijuese, artistike.

Si i tillë miti hyn në letërsi dhe themelon nepërmjet forcës së fantazisë, dëshirave, vullnetit, pasioneve, qëllimeve atë letërsi që zakonisht asht faza e parahershme e çdo krijimtarie dhe kulture.

Në këtë kuptim e vërteta që përçohet prej miteve paraqitet si nji fazë e nevojshme, ndërsa simboli si nji mjet i domosdoshëm që përcjell të vërteta që ndryshe s’do të kishin mundë me ardhë drejt nesh. Tue reflektue rreth së vërtetës Martin Heidegger vëren se ajo, në greqisht alètheia, në kuptimin e mirëfilltë shprehë zbulimin, diçka që nuk asht ma e mbulueme (a-lètheia). Miti asht forma e parë nepërmjet të cilit mendimi poetik dhe poezia filozofike vijnë drejt nesh tue zbulue atë çka mund të zbulohet dhe tue mbajtë të mshehtë atë që ne ende nuk mund ta përballojmë si të tillë.

Krijimtaria, poezia e fillimeve, simbolika e tyne janë kodet me të cilat ne jemi krijue si shoqni njerzore dhe kemi mbërrijtë deri më sot. Ndodh që njiherë që mbërrihet në bregun e shumëdëshiruem, prijësi djeg anijet, pse nuk ka ma kthim mbrapa. Duket edhe sot që nuk kemi ma kthim mbrapa tek dija e parahershme e miteve dhe tek forca shprehëse e simbolikës së tyne. Çdo tentativë e sotme me krijue mite asht e destinueme me dështue, siç kanë tregue mitet e arsyes dhe ato të ideologjive vrastare të shekullit XX.

Sot mund t’i shijojmë mitet e lashtësisë, edhe nepërmjet këtij hulumtimi të mprehtë të Brikena Smajlit, me vetëdijen se ato na kanë krijue në kuptimin subjektiv të ndërgjegjes sonë, dhe si të tilla kanë ende shumë me na përçue, dhe ne kemi ende nevojë për dijen dhe kuantet e tyne ndriçuese që vijnë prej larg dhe na ndihmojnë me shkue edhe ma larg se kaq.