Luan Rama
Më shumë se gjysmë shekulli më parë, kritiku i njohur i artit, francezi Michel Leiris, duke iu referuar në një studim të tij figurës së Apolinerit, (Guillaume Apollinaire), e cilësonte atë si “qytetar të Parisit”. “Pikërisht në Paris dhe jo gjetkë, – shkruante Leiris, – ai gjeti territorin e vet, siç e tregojnë krijimet e tij, ku janë edhe Sena, edhe lagja Saint-Merry, Rue Christine, Eiffel, etj. Si Baudelaire apo Aragon, edhe ai është poet i Parisit.” Ky përcaktim i Leiris përmbledh padyshim gjenezën dhe thelbin poetik të Apolinerit, ku shumë nga krijimet e tij, madje edhe vetë jeta e tij u ngjiz në këtë qytet të përshkuar nga Sena, duke lënë gjurmë në shumë nga lagjet dhe rrugët plot histori të këtij qyteti të vjetër. Në një nga vargjet më të famshme të tij, të poezisë Zone, në përmbledhjen poetike Alcools, ai ka shkruar:
“… Kulla Eifel si një bari
dhe tufa e urave si dhentë
që blegërijnë këtë mëngjes…”
Pikërisht Parisi ishte teatri i një jetë të ngjeshur poetike, ku Apolineri do të spikaste në gjeneratën e artistëve të fillimit të shekullit XX midis Picasso-s, Jean Cocteau, Max Jacob, Max Ernst, etj… Parisi që ai do ta përshkruante në veprën e tij të mëvonëshme Bredharaku i dy brigjeve, (Flaneur des deux rives), Parisi i bukinistëve, ku siç shkruante Apoliner, ai shkonte përgjatë stendave të tyre në kërkim të librave të rrallë:
“Kaloja buzë Senës
Një libër të vjetër nën krahë
lumi njëlloj si dhimbja ime
Ai rrjedh dhe nuk shteron
Kur vallë kjo javë do të mbarojë?”
Atë kohë rreth tij do të afroheshin poetët e artistët e rinj të asaj kohe si Paul Eluard, Louis Aragon, Philipe Soupault, themeluesi i “dadaizmit” Tristan Tzara, poeti Pierre Reverdy, etj.
Apolineri e pa Parisin për herë të parë gjatë një udhëtimi të shkurtër në vitin 1887, kur ishte veçse shtatë vjeç, por realisht ai do të vendosej në Paris në vitin 1899, kohë kur ai do të banonte fillimthi në Rue de Constantinople, pranë stacionit të trenave të Saint-Lazare, e më pas në Rue Victor-Massé dhe lagje të tjera pariziane.
Cili ishte ky njeri? Nga vinte dhe ç’përfaqësonte ai?
Poeti i avangardës
Apoliner ishte pseudonim i zgjedhur nga vetë poeti, pasi emri i tij i vërtetë ishte Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris de Waz-Kastrowitzky. Ai kishte lindur më 26 gusht 1880, në Romë, meqë i ati, Francesco Flagi d’Aspermont, (historia e të cilit ende ka mbetur enigmë), ishte italian dhe shërbente në oborrin e Vatikanit, pranë Papës. E ëma e tij, Angelique, që të tjerët më së shumti e quanin Olga, ishte polake, vajzë e një emigranti, por shpejt ajo do ta linte Italinë dhe do të vinte në jug të Francës dhe në Monako, pranë kazinosë së famëshme.
Studimet e para shkollore Apolineri i bëri në Cannes, Nice dhe Monaco. Por e mbytur nga borxhet, nëna e tij ia mbathi drejt Francës. Në Paris ai erdhi vetëm dhe në moshë të re. Këtë qytet të artit dhe të poezisë ai e dashuroi menjëherë. I pasionuar pas librave, në orët e lira mbyllej në bibliotekat e kryeqytetit francez, veçanërisht në një nga bibliotekat më me emër: Mazarine.
Në fillim ai mori një diplomë si stenograf dhe pastaj u bë një lloj sekretari në „Bourse parisienne“, duke qenë kështu kryeredaktor i një gide, e më pas, punonjës i një banke. Në vitin 1905, ai vërtitej pikërisht në lagjet e Chaussé d’Antin dhe të Montmartës. Por një nga takimet më të rëndësishme, ishte pikërisht atëherë kur miku i tij, poeti hebre Max Jacob e çoi një ditë në Rue Ravignan, në ndërtesën e quajtur „Bateau Lavoir“, ku në një atelier piktorësh u takua me Picasso-n, me italianin Modigliani, hollandezin Van Dongen apo spanjollin Juan Gris dhe artistë të tjerë. „Në mbrëmje darkojmë tek Picasso, – shkruante Apoliner në Ditarin intim të tij, – dhe shohim pikturat e tij: ngjyra, trëndafilë si të mishtë, lule, koka njerëzish, etj. Një gjuhë e admirueshme që asnjë lloj shkrimi nuk mund ta shpjegojë, pasi falët tona mjerisht janë më të hershme“…
Pikaso atëherë po pikturonte Zonjushat e Avinjonit.
Për të fituar para dhe siguruar mbijetesën, ai u lidh atë kohë me një botues që botonte romane të shkrimtarit Sade, autorit të romaneve Justine dhe Njëqind ditët e Sodomës, si dhe letërsi tjetër erotike. Kështu ai filloi të shkruajë një letërsi erotiko-pornografike dhe e lëvroi këtë lloj letërsie që kishte klientë të shumtë. Në fillim botoi Les onze mille verges, (Njëmbëdhjetë mijë vaginat), pastaj Eksperiencat e Don Zhuanit të ri[1], Roma e princave Borgia, Fundi i Babilonisë apo Mjeshtërit e dashurisë. Por kur jeta e tij u përmirësua, atëherë ai u hodh në lëmin e tij të preferuar: vargjet poetike.
Eshtë e vërtetë se ai ishte një kritik i mrekullueshëm i arteve figurative dhe i artit avanguardist në përgjithësi, duke u kthyer në një nga mbrojtësit më të flaktë të „revolucionit kubist“, dhe ashtu si Picasso, edhe ai u ngacmua shumë nga maskat afrikane. Madje ai ishte dhe shpikësi i termit „surrealizëm“, duke qenë kështu pararendësi i një prej rrymave që do të linte gjurmë në artet e shekullit XX.
Arti i Apolinerit nuk bazohej në asnjë teori, por vetëm në një princip të thjeshtë: akti i krijimit duhet të vijë nga imagjinata dhe intuita, sepse ai duhet t‘i afrohet sa më shumë jetës dhe natyrës. Jeta për të është një „burim i pastërt në të cilin mund të pijmë pa patur frikë se mund të helmohemi“. Por sipas tij, artisti nuk duhet ta imitojë atë, ai duhet ta japë atë sipas optikës së tij. „Arti duhet të ketë në themel të tij sinqeritetin e emocionit dhe spontanitetin e të shprehurit: si njëri dhe tjetri janë në raport direkt me jetën, të cilën ato duan ta „mrekullojnë“ estetikisht“.
Por Apolineri ishte njëkohësisht dhe një gazetar i shkëlqyer, çka e tregoi me shkrimet e shumta në revistat më të njohura të kohës si La Revue Blanche, L’Europe, La Revue d’Art Dramatique, etj, apo në revistat që themeloi vetë ai. Gazetaria për të ishte një mënyrë për të shprehur angazhimet e tij në humanizmin e një shekulli të ri, ku një botë e re industriale po përshëndeste njerëzimin. Poezia për të ishte mbi të gjitha, ishte arti me gërma të mëdha, arti në pikën e vlimit dhe të përgjërimit.
Poeti i dashurive të mëdha
Dashuria e parë e Apolinerit ishte vajza e një profesori, një miku të tij. Ajo quhej Linda Molina. Por shpejt, ky emigrant do të rrëmbehej nga bota e artit dhe e aventurës. Disa biografë thonë se para saj ai dashurohej me Stavelotaire Marie Dubois. Sidoqoftë, Apolineri ishte nga ata djem që përvëloheshin menjëherë dhe që dashuronin marrëzisht.
Pikërisht kur ai jetonte në grupin e artistëve të “Bateau-Lavoir” në Montmartre, një ditë mes tyre u shfaq dhe një artiste e re, piktorja Marie Laurencini, 22 vjeçare, me të cilën ai menjëherë do të binte në dashuri, duke i kushtuar më pas një cikël poezish. Në librin Poeti i vrarë, ajo shfaqet me tiparet e bukuroshes mizore Tristouse Ballerinette: „Në lëndinë u shfaq një vajzë e shkathët dhe brune. Fytyra e saj ishte e ngrysur, ku yllëzonin dy sy të trazuar si ato të zogjve pendë-shkëlqyer…“ Marie mbante një litar me të cilën kërcente dhe ky detaj do të jetë në disa nga poezitë e poetit të dashuruar.
Atëherë Apolineri rrinte në kafenetë dhe teatrot e Montmartres, bashkëpunonte me revistat e njohura L’Intransigeant, Mercure de France, etj. Për tu afruar me të dashurën Laurencini që banonte në Auteil, ai iku nga lagja e tij në Saint-Lazare për tu vendosur diku pranë saj, në Rue Gros. Muret e apartamentit të tij ishin atëherë plot tablo të miqve të tij piktorë si Picasso, Braque, Derain, Dufy, etj.
Në 11 gusht të vitit 1911, duke lexuar gazetat, Apolineri mësoi se në muzeun e Luvrit kishin vjedhur tablonë e famshme të Da Vinçit, Xhakondën. Në atë kohë ai kishte strehuar në apartamentin e tij Gery Pieret, i cili kishte vjedhur tre statueta në Luvër dhe ia kishte shitur ato Piasos. Apolineri kishte frikë nga policia dhe e bindi Picasso-n që t’i kthente statuetat në mënyrë anonime, por ndërkohë policia e zbuloi dhe Apolinerin e futën në burg, si bashkëpuntor në vjedhjen e muzeut të Luvrit. Por miqtë e tij artistë u mobilizuan dhe pak kohë më vonë arritën ta nxjerrin nga burgu.
Kjo ngjarje e vrau shumë shpirtin e Apolinerit. Pikërisht në këtë kohë ai u largua dhe nga e dashura e tij, Laurencini. Poezia Le Pont Mirabeau, (Ura Mirabo), ishte fundi i trishtë dhe epilogu i kësaj dashurie:
„Shkojnë ditët dhe javët
Por as koha e kaluar
As dashuritë e vjetra nuk kthehen
Nën urën Mirabo Sena rrjedh“…
Pas fundit të trishtë, Apolineri e la lagjen e Auteil dhe u vendos në bulevardin Saint-Germain, e cila do të mbetej dhe banesa e tij e fundit. Ai filloi të drejtojë një revistë moderne, Mbrëmjet e Parisit, (Les Soirés de Paris), dhe punoi për përmbledhjen e tij të parë të rëndësishme poetike Alcools, e cila u botua në vitin 1913. Në këtë periudhë ai u bë idoli i avangardistëve të rinj, që kërkonin diçka të re në art dhe një shkëputje nga realizmi i Zolasë, apo klasiçizmi. Me miqtë e tij italianë, ai nënshkroi manifestin e futuristëve, Le Manifeste de l’anti-tradition futuriste, të teoricienit italian Marineti, që kërkonte zhdukjen e „formës së strofave dhe të intrigave të mërzitshme të tregimeve“. Por edhe pse e nënshkroi këtë manifest, ai nuk aderoi dukshëm në të. I ngacmuar nga piktura, ai krijoi një formë të vetën dhe të re poetike. Ishin „ideogramet lirike“ siç do t‘i quajë ai, duke i emërtuar „calligrammes“, meqë vargjet jepen në mënyrë grafike, herë në formë zëmre, lulesh, piramidash, shkallësh, shatërvanesh, etj. Kjo lloj poezie u bë e modës dhe shumë poetë të rinj filluan ta praktikonin atë. Madje dhe Arif Dino, një poet i ri shqiptar, një ithtar i Rembosë, i cili nga Stambolli vinte shpesh në Paris, filloi të praktikonte poezi të tilla, „calligrammes“, të cilat u bënë të njohura kohë më vonë.
Me Annie Playden dhe Faik Konicën
Një nga dashuritë më të dhimbshme dhe të pafata të Apolinerit lidhet dhe me emrin e Faik Konicës, pasi ai do të jetë i pranishëm në dashurinë e tij për anglezen Playden. Gjithnjë më kishte bërë kureshtar lidhja e Faik Konicës me Gijom Apolinerin. Me siguri ata ishin njohur sëbashku në fillimet e shekullit XX, atëherë kur Faiku ndiqte kurset e gjuhëve të vjetra në College de Francë dhe shkruante në revistën e famshme Mercure de Francë. Po kështu edhe Apolineri interesohej për gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë. Që më 1902 ai kishte themeluar revistën Le Festin d’Esope, ku bashkëpuntor do të ishte dhe miku i tij shqiptar, Konica.
Që të dy ishin njerëz me kulturë të gjerë, poliglotë dhe me njohje të shumta në rrethet letrare artistike. Por interesant është dhe fakti që së bashku ata kanë përjetuar aventura rinore, veçanërisht kur Apolineri ishte në krahinën “renhane”, në Gjermani, atëherë kur 21 vjeçar ai ishte angazhuar si mësues i gjuhës frënge për Gabrielën, vajzën e vikonteshës Elinor de Milhau. Por guvernante e Gabrielës ishte një vajzë angleze, Annie Playden, një bjonde me të cilën Apolineri kishte rënë menjëherë në dashuri. Bashkë me Konicën ata shkuan në Këln, dhe sëbashku një aventurë të shkurtër që do kalojnë. Apolineri do ta tregojë këtë histori në tregimin e shkurtër L’Albanais, (Shqiptari), të cilën do ta fuste si pjesë përbërëse të vëllimit të tij, Le Poète assassiné, (Poeti i vrarë). Në tregimin e tij L’Albanais (Shqiptari), ai kishte shkruar: „Shqiptarët janë njerëz të pashëm, fisnikë e kurajozë, por ata kanë një prirje për vetvrasje, çka të bën të dridhesh për këtë racë, që mund të shuhej nëse cilësitë e tyre gjenetike produktive nuk do ta balanconin mërzinë apo dhimbjen e të jetuarit. Një shqiptar që kam njohur gjatë qëndrimit në Bruksel, më ka lënë mbresa të paharrueshme dhe të sakta për një komb, që bashkë me skocezët, janë ndoshta popujt më të vjetër të Evropës. Ky shqiptar kishte një mikeshe angleze që e bënte të vuante, siç bëjnë të vuajnë nga dashuria ata që i përkasin një elite të shoqërisë njerëzore. Vajza, bukurija e së cilës binte aq shumë në sy sa që çdo burrë e dashuronte atë marrëzisht, e mashtroi mikun tim si dhe ata që e donin aq shumë atë, pra edhe mua, që për një kohë të gjatë lëkundesha midis ndjenjës së miqësisë dhe të dëshirës…“
Dashuria për Annie Playden ishte thelbi apo heroina e vëllimit poetik La Chanson du mal-aimé, (Kënga e atij që nuk e deshën), pasi kjo dashuri ishte e pafat, e trazuar, tepër idilike dhe e pashpresë, ku më së fundi ai mbeti i fyer dhe i zhgënyer. Që ta largojnë nga Apolineri, prindërit e saj e dërguan atë në Amerikë, dhe vetëm 50 vjet më vonë, ajo do ta merrte vesh se ai që e kishte dashuruar aq çmendurisht, kishte qenë një poet i madh.
„Lamtumirë, o dashuri e rreme
dashuri e gruas që largohet
dhe që s’do ta shoh kurrë më
Kashtë e Kumtrit, o motër e përshkëndritur…“
Me largimin e saj, Apolineri do të vazhdonte miqësinë me Konicën, të cilin ai e vlerësonte shumë. „Faik Konica, – shkruante Apolineri në shkrimin e tij Faik Konica, botuar në revistën e njohur Mercure de France, më 1912, – botonte revistën Albania. Në kopertinën e saj ai kishte vendosur një emblemë me stemën e shtetit shqiptar, pikturuar nga një piktor i talentuar francez. Po kështu, ai do t‘i kushtonte mjaft vemendje artikujve dhe shkrimit të tyre. Vetëm revista franceze L’Occident mund të rivalizonte në këtë pikë revistën Albania. Kur u bë revolucioni xhonturk, Faik Konica mendoi të kthehej në vendin e tij. Por ngjarjet nuk ndodhën ashtu siç i mendonte ai. Kështu ai u nis me shpejtësi në Amerikë, ku po merrte hov lëvizja çlirimtare. Ai më shkroi për herë të fundit para se të nisej në Amerikë, pastaj nuk morra më asnjë lajm. Dija se ishte në Amerikë në një koloni të madhe dhe të pasur të shqiptarëve. Kujtoja se ai vend do ta kishte pritur mirë njeriun e ndritur të gjuhës shqipe, por më vinte keq që nuk më shkruante më për aventurat e tij. Vitin e fundit, në një librari, gjeta numrin e parë të një reviste të titulluar Trumpeta e Krujës, sipas emrit të kryeqytetit të Skënderbeut. Në të mësova se ai jetonte në Saint Louis, të Missurit dhe nuk shkruante më në frëngjisht, gjuhë të cilën e njihte mjaft mirë, por në anglisht, të cilën e fliste shumë keq. I shkrova në adresën e Saint Louis por nuk mora përgjigje prej tij. Kur ja, ditën e fundit, një letër nga Çikago ma kujtoi përsëri shqiptarin tim. Letra ishte shkruar nga një Benjamin Decastres, por shkrimi i zarfit nuk më la asnjë dyshim se ishte ai i Konicës, një shkrim i imët dhe i bukur që u ngjante atyre të shtypshkronjave, si shkrimi i vetë Petrarkës. Hapa letrën dhe gjeta aty dy faqe të shtypura në anglisht të titulluar Prelude, kushtuar të gjithë atyre që e kishin ndihmuar egoizmin tim militant. Ishte në fakt një lloj poeme në prozë, plot fraza filozofike e imazhe biblike, ku përmendeshin dhe Gëtja e Betoveni. Kjo lamtumirë e veçantë e Faik Konicës për ata që i kishte njohur, por që tashmë i kishte këputur lidhjet e miqësisë, nuk më la asnjë shpresë se mund ta shihja atë përsëri. Ai tani ka hequr dorë nga Europa dhe nuk e boton më Trumpetën e Krujës. Krahas gjithë punëve të tij në Miçingan, ky stërnip i Gjergj Kastriotit shfaq tani melankolinë e europianit tepër të kultivuar dhe të poetit të zhgënjyer“…
„Që më 1902, – shkruan historiani i artit Pierre Marcel Adema, studjuesi më i njohur i krejt veprës së Apolinerit, – botohej revista e përjavëshme L’Européen, (Europiani), ku në dhjetor 1903, nën pseudonimin Thrank SpiroBeg, ishte botuar shkrimi i Faik Konicës Skicë e një metode për tu duartrokitur nga borgjezët, (Esquisse d’une methode pour se faire applaudir des bourgeois)“. Atëherë Apolineri interesohej për popujt e shtypur si bullgarët, maqedonët, shqiptarët, etj. Konica filloi të botojë disa artikuj në revistën e Apolinerit Festin d’Esope. Më 1904, botoi shkrimin Mistifikimi më i madh në historinë njerëzore. Ndërsa Apolineri, më janar të vitit 1905, në numurin 7 të revistës Albania, botoi artikullin Një profeci bashkëkohore lidhur me Shqipërinë, (Une prophètie contemporaine touchant l’Albanie). Më 1909, Konica botoi në revistën Pan studimin e tij të famshëm, Studim mbi gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale, (Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles), me pseudonimin Pyrrhus Bardyli, studim që do të hapte një debat në linguistët e njohur të asaj kohe, të cilët ishin trembur nga dalja e gjuhës “esperanto” dhe rreziku që u kërcënohej gjuhëve natyrale. Si hyrje e këtij studimi, Apollinaire kishte shkruar se „autori i kësaj eseje është shqiptari më i ditur në Europë“.
Në atë kohë Konica i dërgoi Apolinerit librat e albanologëve të njohur si Holger Pedersen apo Gustave Mayer, të cilët kishin vlerësuar shumë autoktoninë shqiptare dhe vlerat e një populli me histori të lashtë. Fillimisht ai lexoi me interes numrat e revistës Albania. Në atë kohë e tërhoqi veçanërisht dhe studimi për Shqipërinë e Eliza Obri, (Aubry). Në këtë studim, duke folur mbi absurditetin e qeverisjes së Princ Vidit, ajo pohonte domosdoshmërinë që Franca dhe fuqitë europiane ta shihnin realisht historinë dhe fatin e këtij populli. Parathënia e Apolinerit në këtë studim është e shkurtër, duke rikujtuar udhëtimin në Shqipëri të lord Bajronit. “Ndryshe nga popujt e tjerë të perandorisë otomane që ruajnë ende përkatësitë fetare, shqiptarët dallohen më shumë për tolerancë fetare dhe për ndjenjat e tyre kombëtare.“ Dhe më tej ai vazhdonte: “Zonjusha Obri e dallon mirë karakterin nacional të shqiptarëve, gjenia e të cilëve zotëron në të gjithë botën otomane… Diplomatëve të mëdhenj që rregullojnë fatet e botës, çështja shqiptare u duket tepër e vogël përballë këtij universi kaq të trazuar. Ndoshta një ditë, tepër të shqetësuar ata do të shkojnë në Janinë ose në Krujë, kryeqytetin e vjetër të Skënderbeut, për të vendosur me një dorë të pasigurtë themelet e një Evropë të re… Bëhet fjalë padyshim për një racë të ndershme, të denjë për tu mbrojtur dhe që vështron me shpresë Francën, e cila tashmë e kupton se çdo të thotë mos-interesimi i saj”.
Interesin e Apolinerit për Shqipërinë e tregon edhe shkrimi i tij i gjatë Tri princër të rremë të Shqipërisë, (Trois faux princes d’Albanie), të botuar në revistën L’européen, me 1904. Në të bëhet fjalë për pretendimet për fronin e Shqipërisë të të ashtuquajturve princër, “trashëgimtarë të derës së Kastriotëve”, të Skënderbeut.
Gjurmët e Konicës do t’i gjejmë edhe në ngjarjet e librit të tij Gruaja që rri ulur, botuar me 1920, pas vdekjes së Apolinerit. Në këtë roman të bije në sy mpleksja e dy personazheve, Pikasos dhe Konicës, që të dy miq të ngushtë të Apolinerit, që siç e përshkruan vetë ai “Pablo Canouris, piktor me sy blu e që ka sy si të zogut, është me prejardhje shqiptare, i lindur në Malaga të Spanjës. Në karakterin e Canouris përziheshin kështu Spanja dhe Shqipëria. Në dukje ai ishte i tillë, siç janë shqiptarët, njerëz të bukur, fisnikë e trima”.
Pas largimit për herë të dytë nga Londra, Konica dhe Apolineri e ruajtën miqësinë e tyre, shkëmbyen letra dhe shkrime, (letra e fundit është e vitit 1913), për t‘i botuar në revistat e njëri-tjetrit. Duke shfletuar korrespondencën e Apolinerit me vëllain e tij, aty flitet dhe për Konicën.
Ishte dhjetor i vitit 1907 kur Alberti, vëllai i Apolinerit, kishte shkuar të punonte në një bankë të Londrës dhe sipas porosisë së vëllait duhej të takohej me Spiro Beg-un, për t‘i dhënë gjithashtu një libër të sapo botuar të Apolinerit. “Të shtunën isha tek Spiro Beg,[2] i cili ishte mjaft i dashur, – shkruante Alberti. – Ai më pyeti se cili është ai autor, të cilin ju e keni lexuar sëbashku dhe që është bërë i famshëm nga vargjet “oh sa e gjatë është nata në këtë dhimbje që nuk shuhet”... Në një letër tjetër ai shkruan se “Konica ka tmerr të madh nga mishi i ngrirë dhe trembet ta hajë”… Gjithashtu, në mars të vitit 1908, ai e njoftonte Apolinerin se “meqë nuk e njoh gruan e Konicës nuk kisha si ta pyesja për gruan e tij. Por duket qartë se tani ai jeton vetëm… “Të shtunën e kaluar e kaluam darkën bashkë dhe i thashë se ti më kishe pyetur për gruan e tij. Ai më tha se ishin zënë dhe se ajo kishte shkuar tek nëna e saj, por ai shpresonte se ajo do të kthehej pas tri muajsh, megjithëse faji ishte i saj.” Nga fundi i gushtit, pra një muaj më vonë, ai e njoftonte Apolinerin se nga Konica s’kishte më asnjë lajm.
Në fakt ishte koha kur Konica niste udhëtimin e tij drejt Amerikës, në Boston, ku do të takohej me Nolin.
Jani nga Morea
Eshtë interesante fakti që bota shqiptare u bë aq e afërt për poetin e madh Apoliner. Dhe sigurisht, që më parë Apolineri ishte njohur me Zhan Moreasin, (Jean Moréas), themesuesin e simbolizmit francez, i cili në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX ishte një poet mjaft i njohur në Francë. Apolineri e adhuronte këtë poet dhe simbolistët në tërësi, tek të cilët gjente vetveten. Shpesh ishte i pranishëm në shoqërinë e Moréasit, të simbolistëve dhe dekadentëve të tjerë, që mblidheshin në kafenetë e Montparnasse, si në „Closerie des Lilas“, „Café Flore“, etj., apo mbrëmjet e organizuara nga revista La Plume, ku Moréas ishte tharmi i këtyre mbrëmjeve poetike ku mblidhej gjithë Parisi letrar. Në shkrimin e tij kushtuar Moréasit, Apolineri ndër të tjera shkruante: “Një mbrëmje, i ndodhur prapa Moréasit, Oscar Wilde e pa atë duke ecur dhe thirri: „Shiheni, ai po vozit!“… Moreas shkonte i menduar, duke lëvizuar krahët e tij të mbledhura si të një lundërtari që largon valët nga barka, në mënyrë që ajo të shkojë përpara. Kështu në tokën magjike të Kolkidës, Argonautët kërkuan lëkurën e dashit të artë. Nga trungu i nënës së tij, Moréas kishte si gjysh komandantin e lavdishëm të flotës greke, Tombazi, trimëritë dhe betejat e të cilit i dhanë atij një emër të famshëm, në kohën kur grekët, më 1821, ngritën krye për të shpëtuar nga pushtimi otoman. Detar i pathyeshëm, ai pati idenë e zjarreve, që i shkatërruan aq shumë anijet turke dhe që nxitën heroizmin e Kanaris. Shumë herë, Moréas më ka folur për gjyshin e tij: “Kam shumë shënime që kanë të bëjnë me kohë të shkuara, të vjetra, – më tha njëherë ai, – por ato janë në një sunduk bashkë me një tufë dokumentash. Kur të kem kohë do ti shoh dhe do të shkruaj diçka”. Ndonjëherë unë ia kujtoja punën e sundukut. “S’kam patur kohë, – më përgjigjej ai, – por duhet të merrem vërtet me to”! Dhe ai më fliste sërrish për detaret hidriotë dhe ishullin e bardhë, Hidrën, të banuar nga shqiptarët, që kurrë nuk i kishin lejuar turqit të zbarkonin atje. Grek nga Athina, nga e ëma ai ishte me origjinë shqiptare, por i tillë Moreasi ishte edhe nga i ati. Atij i pëlqente të bënte të njohur se mbiemri i tij i gjatë, që fshihte një pseudonim të pëlqyeshëm për veshin e francezëve, nuk ishte veçse një formë e helenizuar e emrit shqiptar Diamanti“.
Një nga herët e fundit që Apolineri kishte shëtitur me mikun e tij Moréas dhe atin e tij shpirtëror, siç e konsideronte ai, i cili tashmë ishte dekoruar dhe me Legjionin e Nderit dhe kishte marrë shtetësinë franceze, ishte kur ata po shkonin sëbashku në Gazette de France, ku Moréasi do të çonte një artikull të tij. Më vonë, takimet me të ishin të shkurtëra, në spitalin e Saint-Mande, ku Moreasi ishte shtrirë në shtratin e tij të vdekjes. “Unë e pashë atë edhe njëherë tjetër, – do të shkruante Apoliner. – Ishte akoma më i dobët. Miku i tij Godefroy, që nuk kishte qenë pranë tij që nga koha e sëmundjes, duke dëgjuar zërin e tij që kishte ndryshuar aq shumë, duke dalë tha: – “Ky nuk është më Moréasi. Ai ka marrë fund. Tashmë vdekja po na e rrëmben”… Që atë ditë nuk e pashë më Moréasin. Pashë veçse një tym të hollë të krematoriumit dhe imagjinova nëpër zjarr zemrën e mikut tonë të rrethuar nga flakët… Ajo zemër e zjarrtë digjet ende“. Tre vjet pas vdekjes së Moréas-it, Apollinaire do të pyeste në shtypin e kohës se “ç’bëhet rreth përmendores që do të ngrihej për Moréas-in në Paris”. Ndër të tjera ai shkruan: “Sot në Amerikë ka një legjendë për Moréas-in. Këtë legjendë të hatashme, ma tregoi Frederic Boutet. Legjenda ishte botuar me shumë detaje në një gazetë amerikane. Po t’i besosh kësaj legjende, thuhet se Jean Moréas kishte vendosur të shkonte për të takuar miqtë, duke u kërkuar fotografitë e tij, me qëllim për t’i zhdukur ato. Pastaj kishte blerë një kalë të bardhë, me të cilin shkoi gjer në Dieppe, ku deti nuk e ndaloi, pasi ai shkoi drejt tij dhe hyri me kalë.”
Letra Lu-së…
Ezmeren Louise de Coligny-Châtillon, Apolineri e njohu në fillimin e Luftës së Madhe, apo Luftës së Parë Botërore, siç do të quhej më vonë. Ishte një ditë dhjetori të vitit 1914, kur ai po shkonte në Nice për tu angazhuar në ushtrinë franceze, në Legjionin e Huaj, (La Legion Etrangère). Kjo ishte e vetmja mënyrë për tu bërë shtetas francez. Luiza apo Lu, (Lou), siç e quante me përkëdheli ai, ishte një femër libertine 33 vjeçare dhe më e madhe se ai, me eksperiencë dashurish dhe e ndarë nga burri, një nga ato që pinte opium. Shpejt ajo u bë e dashura e tij dhe ai e dashuroi çmendurisht, siç shprehet edhe në korrespondencën e gjatë të tij prej 220 letrash, që do të botohen pas vdekjes së tij në titullin Poema për Lu-në, hijes së dashurisë time, (Poèmes à Lou, ombre do mon amour).
„E shtrenjta Lu, – i shkruante ai nga regjimenti ku ishte, – buzët i kam plot puthje për ty. I vendos ato mbi sytë e tua, mbi flokët e tua të kreshpura, kudo, puthje të çmendura“… Në poezinë Mendoj për ty, shkruar kur ishte në fushim, ndër të tjera ai shkruante:
„Mendoj për ty Lu-ja ime, zemra tënde kazerma ime është
Ndjenjat e mia janë kuajt e tu, kujtimi yt është jonxha ime…“
Lu ishte për të një poemë e gjatë, e pambarimtë…“gota ime plot / me verën që dridhet si flakë.“
Në një nga letrat e vitit 1914, dërguar nga Nimes, në jug të Francës, në fund të saj ai i shkruante: “E vogla dhe e shtrenjta Lu… Të puth, të dua, të adhuroj, të thith, të bëj dashuri në shtrat, të lëpij, të bëj gjethe trëndafili, top dëbore, të bëj gjithçka, o e adhuruara ime, të marr të gjithën në krahë…“[3] Shumë nga letrat e tij janë të mbushura me poezi dhe vargje të mrekullueshme, pasi Apolineri shkruante ashtu siç ndjente:
„Shumë thellë
në liqenin e syve të tu
mbytet dhe shkrihet zemra ime!“
Në mbrëmje, nën gjëmimin e largët të topave, vargjet i kushtoheshin përsëri Lu-së:
“Nata
Mbaron
Dhe Gi
Ndjek
Endrrën e tij
Ku në gjithçka është Lu.
Por Gi
Nuk mendon fare
Për natën
Ai yllëzohet dhe kashta prarohet
Ai ëndërron për atë që adhuron…“.
Letra e tij e fundit dërguar Lu-së është e datës 18 janar e vitit 1916. Ai i shkruante për të rejat e frontit, për veprimet e regjimentit të tij, betejat, spitalin ku është i plagosur dhe të plagosurit e tjerë që vijnë nga luftimet. „Të uroj dashuri të bukura dhe shumë lumturi“, e mbyllte ai letrën e tij të fundit. E megjithatë, në transhetë e frontit, me atë shpirt të dhimbur, ai do të shkruante vargjet e poezisë Në se do të vdes…:
Nëse do të vdes atje larg në frontin e luftës
Një ditë ti do qash e dashura ime e shtrenjtë Lu
Dhe pastaj kujtimi për mua do të shuhet
Siç shuhet një gjyle që shpërthen në front
Një gjyle që ngjan me mimozat që çelin
Dhe pastaj kur kujtimi i shpërbërë në hapësirë
Me gjakun tim do të mbulojë gjithë botën
Detin malet luginat dhe yllin që shkon
Diejt e mrekullueshëm që vdesin në hapësirë
Siç ndodh me frutat e artë rreth Baratier
Kujtim i harruar që jeton në çdo gjë
Majat e gjinjve të tu rozë do të përskuqë,
Do përskuqë gojën dhe flokët e përgjakur
Ti s’do të plakesh aspak se gjithë këto gjëra të bukura
Do të rinohen gjithnjë në fatet e tyre dashurore
Spërkatja fatale e gjakut tim mbi botë
Diellit më shumë dritë do t’i japë
Luleve më shumë ngjyrë e valëve më shpejtësi
Një dashuri e jashtëzakonshme do të zbresë mbi botë
Dhe i dashuri më i fortë do jetë në trupin tënd të çlirët
Nëse do vdes atje larg kujtim që harrohet
– Kujtohu ndonjëherë për çastet e çmendurisë
Të rinisë e dashurisë dhe të pasionit të ndritur
Gjaku im është shatërvani i zjarrtë i lumturisë
Ji më e lumtura meqë je më e bukura
O dashuria ime e vetme dhe çmenduria ime e madhe.”
Në këtë kohë Lu ishte larguar nga ai dhe Apolineri kishte njohur një vajzë tjetër, Madeleine Pagès (Madlen Pazh), një ditë kur ai udhëtonte me tren për në Oran. Edhe lidhja me Madlenën ishte e fortë dhe poetike, si të gjitha dashuritë e tij. Ai e kishte takuar atë, pikërisht atë ditë të 2 janarit të vitit 1915, kur përcillte në stacionin e Nice-s Lou Coligny-Châtillon. Kur do të kthehej në regjimentin e 38 të Artilerisë, në kompartimentin e tij ai pa një vajzë të këndëshme, 22 vjeçare dhe mësuese e letërsisë në Oran, ku banonte me familjen e saj. Ai e kishte pikasur dhe me një zë të ëmbël i kishte thënë: „Doni të lexoni vargje? Si thoni? Lexoni pra Lulet e së Keqes të Bodlerit…“ Dhe më pas, ëmbëlsisht, ai kishte shtuar: „Zonjushe, edhe unë jam poet. Unë shkruaj nën emrin Gijom Apoliner. A keni dëgjuar të flitet për mua?…
„Poet… ai qënka poet!“ – shkruante në vitin 1952, Madeleine Pagès,[4] kur më së fundi vendosi t’i bëjë të njohura letrat që i kishte dërguar Apolineri. – „Ç’histori e bukur. Nga gëzimi m’u zu fryma … Ai mbështeti kokën, mbylli sytë dhe m’u duk i trishtë dhe i lodhur. U trondita nga pamja e asaj fytyre. Kurrë nuk kisha parë një fytyrë me sy të mbyllura që të shprehte njëherësh aq shumë gjëra…“
Në fund të udhëtimit, kur ishin ndarë, ata kishin shkëmbyer adresat. Pastaj ai e kishte takuar dy muaj më vonë përsëri në Marsejë. Më vonë, një korrespondencë dashurie filloi. Letrat e dashurisë ishin po aq dehëse dhe poetike. Madje ai i kërkoi që të martoheshin sa më shpejt. Nga kazerma, Apolineri tashmë kishte shkuar në frontin e Champagne-s, përballë ushtrisë prusiane. Ai ishte vendosur në sektorin Hurlus, „mes këtij tmerri të llahtarshëm të milionave mizave të mëdha ngjyrë blu“[5], siç shkruan ai, në „një vend të frikshëm ku gjithë tmerret e luftës, varrezat e tmerrëshme e të pafund, bashkohen me mungesën e pemëve, të ujit, të vetë tokës.“
Letrat janë të shumta, pafund, dhe po kështu poezitë që i dërgon, të cilat i shkruan i fshehur nëpër transhe. „Kam ende aromën e gojës tënde“, i shkruan ai, „puth në mënyrë të këndshme luleshtrydhet e gjinjve të tua“, „të shoh lakuriq si Evën para Adamit“, „ti, Fedra, më e bukur, më e pastër dhe më e gjallë se ajo“, Ma petite fée adorable“[6]… Madje i dërgon dhe një poemë erotike të titulluar Nëntë portat e trupit tënd, ku i shkruan:
„A e di ti, virgjëresha ime
se trupi yt ka nëntë porta?
Unë i njoh shtatë, ndërkohë që dy janë ende të mbyllura…
Hyra brenda teje nga sytë e tu të yllëzuar…“
Ai e quan seksin e saj „portë supreme“ dhe se është ai që ka „çelsin suprem të nëntë portave të saj“, duke shkruar në vazhdim dhe nëntë „Poezi të fshehta“, siç i quante ai në letrat e tij. Ishin poezi tepër erotike, për një poet dhe një djalosh ushtar që i rrethuar nga balta, qielli i errët, shpërthimet dhe uturimat e avionëve, prehej në imagjinatën e tij duke bërë dashuri. Një orgazëm në tmerrin e një lufte absurde.
Por dhe kjo dashuri, për Apolinerin nuk do të zgjaste shumë. Kur po lexonte në transhe revistën Mercure de France, ku dhe kishte shkruar shumë artikuj, një predhë i përshkoi helmetën e hekurt dhe e plagosi, duke e dëmtuar seriozisht gjendjen e tij nervore. Ishte 17 mars 1916. Nëntë ditë më parë ai sapo kishte marrë nënshtetësinë franceze. Më së fundi… por ja, më 9 maj i duhej të operohej urgjentisht. Megjithatë, edhe pse në shtratin e spitalit, Apolineri i vazhdonte krijimet poetike të tij. Më tetor të atij viti botohet vëllimi poetik Poeti i vrarë, Le Poet assassiné. Përse vallë e kishte titulluar kështu? Mos ndoshta kishte parandjerë ikjen e shpejtë të tij…
Zhaklinë
Zhaklinë, (Jacqueline), do të ishte gruaja e vetme e Apolinerit dhe dashuria e tij e fundit. Në fakt ajo quhej Louise Emma Kolb, por të gjithë e thërrisnin Zhaklinë. „Zhaklina kuqaloshe“, i këndonte Apoliner. Apolineri tashmë është kthyer në Paris, në lagjen e tij të preferuar, në Saint-Germaine-dès-Près. Koka e tij e fashuar dukej për së largu. Miqtë e tij të afërt janë dhe Breton, Aragon, Reverdi, Tzara, Kokto.
Ata u martuan në 2 maj të vitit 1918, me dëshmitar Pikason, atëherë kur ajo ishte vendosur në shtëpinë e Apolinerit në 202, bulevardi Saint-Germain-des-Près dhe kur Apolineri ishte plot projekte letrare dhe angazhime të shumta dhe në fushën e teatrit. Si dhuratë, Pikaso i dhuroi një portret kubist të tij me mbishkrimin Apollinaire, 1912.
Ai kishte filluar të shkruante një opera „buffa“ dhe kishte shfaqur një dramë surrealiste të tij, Les Mamelles de Tirésias, në një teatër të Montparnasse me ngjarje në Zanzibar. Ndërkohë kishte botuar dhe vëllimin e tij të dytë poetik Calligrames, etj. Atëherë ishte koha e gripit spanjoll, i cili po bënte kërdinë në front dhe në popullsinë franceze. Këtë bashkëjetesë të re, Apolineri nuk do ta gëzonte. Plagosja në front e kishte bërë me një shëndet të dobët dhe jo rezistent. Prej kohësh ai mbante ende në kokë rreth ballit, një rrip meshini, pasi ende kishte dhimbje nga plaga e marrë në front. Në një nga fotografitë e rralla me Zhaklinën, ai qëndron në këmbë para ballkonit të apartamentit në boulevardin Saint-Germain-dès-Près, nga ku duket rruga dhe ku portreti i tij dhe i Zhaklinës të përmbytur nga një dritë lumturie. Ai sikur po niste një jetë të re…
Po! Atë vjeshtë të vitit 1918, askush nuk e mendonte se Apolineri mund të vdiste.
Në kulmin e lumturisë, pa e kuptuar, Apolineri do të shuhej brenda pak ditëve. Madje tregojnë se para se të vdiste, ai i lutej doktorit ta shpëtonte: „Të lutem më shpëto! Kam shumë gjëra për të thënë!“- pëshpëriste ai.
Dhe vërtet, në krye të një gjenerate avanguardiste, ai kishte shumë për t‘i thënë kësaj bote me artin dhe vargun e fuqishëm poetik, ashtu siç kishte kënduar dikur Bodler dhe Rembo. Në poezinë E ardhmja, ai sapo kishte shkruar:
„Le të shohim duart tona/ Ato janë dëbora/ Trëndafili dhe bleta“…
Ai vdiq në 9 nëntor të atij viti, dy ditë para se të nënshkruhej Amnistia dhe të mbaronte Lufta e Madhe. Atë ditë, Pikaso i kërkoi Kokto-së që të njoftonte miqtë dhe shtypin. „I mjeri Apoliner vdiq! – i shkruante Kokto mikut të tyre André Salmon, – Pikaso është tepër i trishtë… Apolineri nuk dukej se do të vdiste. Mjeku im shpresonte se do ta shpëtonte. Për fat ai arriti të jetonte deri në orën 5 të mëngjesit. Fytyra e tij është e qetë dhe e freskët…“ Në një shkrim tjetër, Kokto kujtonte kur në shtëpinë e tij kishin shkuar Pikaso dhe Maks Zhakob për t’i kërkuar që të shkonin tek Gijom me doktorin e tij. Por ah, ishte vonë, edhe pse doktori i lutej që të kapej fort pas jetës: „Dhoma e tij e vogël ishte mbushur nga një turmë hijesh njerëzore. Figura e tij prej të vdekuri i jepte çarçafit përreth një dritë aq rrezatuese, saqë ne kujtuam se po shikonim Virgjilin e ri. Vdekja me rroben e Dantes po e tërhiqte nga dora si një fëmijë…“
Tridhjet e tetë vjeçar, poetin e vdekur e përcollën për në varrezat e Père Lachaise, të bashkohej me poetët e tjerë të mëdhenj Bodler apo Nerval. Në krye të kortezhit, nëna dhe gruaja e tij e ve, si dhe miqtë e tij të afërt, Pikaso, Kokto, Sandras, Pol Fort, Brankusi, Deren… Sikur ta kishte parandjerë ikjen e tij të afërt, në një nga poezitë e tij, të titulluar Festa, (La Fëte), ai kishte shkruar epitafin e tij: „Ai diti të dashurojë“…
Gijom Apolinerit iu desh vetëm një dhjetëvjeçar që të merrte pas vetes dhe të ç‘vendoste ajkën e artistëve parizianë nga Montmartre drejt Montparnasse e më pas në Saint-Germain-dès-Près; iu desh një dhjetëvjeçar që të shkruante kryeveprat e tij, disa prej të cilave do të botoheshin pas vdekjes si, Femme assise, (Gruaja ulur), Ombre de mon amour, (Hija e dashurisë time), Anecdotiques, Contemporains pittoresques, etj. Pikërisht në lulishten e kishës më të vjetër pariziane, Eglise de Saint Germain-dès-Près, është vendosur një portret skulptural i Apolinerit punuar nga miku i tij më i afërt, Pablo Pikaso. Një portret që nuk i ngjan asnjë prej fotografive të njohura të poetit, por që njëkohësisht është një portret që krijon një gjendje, atmosferë paqeje e dashurie, sikur këto dy cilësi të ishin në gjenezë të atij njeriu që kishte shkelur dikur këtu, në këtë kalldrëm, në këto rrugë.
Po, kështu ishte! Dhe ne mund të përsërisnim: „Il sut aimer!“… „Ai diti të dashurojë“!
E megjithatë, si nga larg na vjen jehona e vargut të tij: „Dhe unë largohesha, duke marrë dritë midis hijeve“… Në ç’konstelacion shkonte ai?…
5 veprat më të mira
– Alcools
– Poèmes à Lou
– Ombre de mon amour
– Le poète assassiné
– La femme assise
[1] Roman i botuar së fundi dhe në gjuhën shqipe.
[2] Një nga pseudonimet e shkrimeve të Faik Konicës.
[3] Lettres à Lou, Ed. Gallimard, Paris, 1997.
[4] Për herë të parë ato u botuan në vitin 1952, nën titullin Kujtim i embël.
[5] Ngjyra e uniformave franceze.
[6] E adhurueshmja, Zana ime e vogël.
