Flaka në nuancë të kaltërreme përpinte sakaq fletët me shkrimin e bukur të Martinit. Edhe pse e djegur, fleta e shndërruar në karbon nuk shpërbëhej: madje në të mund të dalloje ende rreshtat e rregullt e të dendur të shkrimit, veçse tashmë dukej si në negativin e një filmi: shkrim fantazmë. Mbi karbonin e fletës së parë mbi tabaka Ljuba shtronte dhe ndizte fletën e dytë, të tretë e me radhë, pa ia shqitur sytë flakës, letrës, shkrimit… Kur tabakaja qe mbushur plot shtresa letrash të djegura, ajo i thërrmoi ato me një palë pinca sheqeri, i trazoi mu sikur të ishin eshtra realitetesh, që presin, të mërzitura për vdekje me këtë botë të pakuptimtë, prehjen e amshueshme të urnave.
Donte ta zgjaste sa më shumë atë ritual të përzishëm, atë minikrematorium dorëshkrimi, por në të njëjtën masë i trembej ndonjë situate flagrante, nëse ata do të mësynin papritur në derën e apartamentit të saj. Kur dogji dhe dy fletët e fundit, një vello e hollë tymnaje pahitej e ndehej njëtrajtshëm nëpër gjithë hapësirën e kuzhinës, mu si kemi i një flije të lashtë. Mandej, me pincat e sheqerit e copëtoi, e thërrmoi masën e letrave të djegura në tabaka, derisa u shndërrua në një miell të zi hiri e shkrumbi. E çoi tabakanë nën rubinet, i hodhi një curril ujë dhe nisi ta përziejë, derisa u bë një masë e trashë e lëngët, një qull i hollë, i zi e i murrmë, të cilin nën vrushkullin e ujit të rubinetit e derdhi pak nga pak në lavaman, derisa lëngu i zi humbi. Lau tabakanë dhe anët e lavamanit duke rrahur t’ia qëllojë se si vijonin kapitujt e tjerë të dorëshkrimit, kalvarin e pasosur të kampeve të internimit, mizorinë e kapterëve, torturat, rrahjet, përdhunimet, verbimin prej errësirës, tymit dhe lagështisë në bodrumet e një kalaje veneciane, epidemitë dhe urinë në ish-kazermat italiane të Tepelenës, minat dhe predhat e luftës që shpërthenin papritur përreth dhe sërish: rraskapitja në punë, uri dhe tifoja, vdekjet e foshnjave dhe pleqve dhe mbjelljen e fushave të kampeve me varre të njoma fëmijësh.
Martini e kishte mbaruar dorëshkrimin bash në periudhën e mahnisë së parë të tyre, kur ajo mezi priste gdhirjen e së nesërmes, rrokullimën e orëve të leksioneve dhe përpiqej ta shtynte ngadalësinë e rrjedhës së kohës, sikur koha të qenkësh diç prej lënde të ngurtë, një vagon apo karrocë dore. Ajo habitej me heshtjet e përhumbjet e tij të gjata dhe nganjëherë i dukej vetja si llafazane e shpifur, të cilën ai e mat, e pret dhe vendos me sytë e tij të qetë një masë vlerësimi mbi shkallën e budallallëkut të saj. Por mbaronin këto fasha të gjata heshtjeje e përhumbjeje dhe ai lëshohej i etur për të ditur gjithçka rreth saj, lëshohej në një varg pyetjesh, në dukje të zakonshme, por befas e kapje veten sesi, pahetueshëm, je zhvendosur në kuvendime aspak të zakonshme. Martini dinte të dallonte çfarë është thelbësore në një bisedë, sikundër kishte një sekret tërheqës kur dëgjonte. Në vend që të të ndërpriste, siç bënin pothuajse të gjithë, ai vetëm të nxiste të zbrazeshe, duke të kujtuar se është duke të ndjekur me vëmendje.
Çastet e dashurisë ishin krejt të tjera. Nuk them për furinë e dalldisë së shtratit, por për atmosferën dhe lojërat, prekjet dhe fjalët, sidomos pas mërzisë postkoitale.
Që në muajt e parë ajo zbuloi se kur ishte me të ndihej si në qendër të një feste të pashtershme, andaj priste që kjo ndjesi të vyshkej me kalimin e muajve nga mbingopja. Jo. Nuk doli asnjëherë e vërtetë kjo hamendje. Sa më shumë rrinte, aq më e mprehtë bëhej pranë tij ndjesia e parrokshme e lehtësisë festive. Ndryshonte gjithçka kur e kishte të pamundur të bunte në sinorët e Martinit. Kjo i pati sjellë, pas disa muajsh, një dyshim të madh në vërtetësinë e ndjenjës së saj, duke provuar të vërë në pikëpyetje gjithë natyrën e lidhjes së tyre dashurore. I vinte inat për shkak se natyra e Martinit nuk ishte e provokueshme: ai kurrë nuk rendte i pari tek ajo, ta kërkonte, t’i lutej të dilte, të takoheshin. Dhe kurrën e kurrës nuk shfaqi asnjë interesim, përtej kuriozitetit të zakonshëm, mbi njerëzit që e rrethonin atë në Institutin e Aktrimit “Lunaçarski”, as për ndonjë që i sillej në Trupën e Teatrit Studentor. Nuk e bëje xheloz. Nuk kishte shans të të ndiqte pas. Madje edhe kur e pati pyetur një herë se pse nuk shfaq një fije xhelozi, ai ia ktheu:
– Unë nuk mund të dal jashtë hapësirës sonë të dashurisë, të luftoj për të të fituar aty ku nuk je.
– Çfarë do të thuash me këtë, më shkoqur?
– Jashtë hapësirës së dashurisë sonë janë, me gjasë, pretendentë të tjerë, mëtonjës, dinjitarë. Unë s’kam punë me ta, kam me ty. Nëse ti i bën vend ndonjërit prej tyre, kjo do të thotë se nuk ka vend për mua. Që për mua ky vend, me ç’duket, është krejt i tepërt. Dhe unë s’dua me qenë i tepërt askund: dua vetëm vendin tim që më takon. Aq më fort në dashuri. Je ti që e përcakton, jo ata, dinjitarët e hamendësuar. Kështu, pra, unë s’kam punë asnjëherë me ata, që të bëhem xheloz. Nuk kam pse frikësohem. Nuk kam pse të të ndjek. Unë gjithçka e kam me ty dhe mendoj se kjo është ose duhet të jetë e ndërsjellë.
– Po ka dhe situata të koklavitura, i shtrenjti im, se jetë është… Ka turbulenca ndjenjash, pështjellime.
– Këtyre mendoj se duhet t’u përgjigjet secili duke u këqyrur në pasqyrën e vet të shpirtit, Lju. Nëse ka turbullira njëri, xhelozia e tjetrit do ta shtonte dhe më keq pështjellimin. Secili, nëse dashuron njëmend, do ta gjejë kthjellimin e vet.
– E nëse nuk e gjen?
– Do të kthjellohet në lidhje me një tjetër, në një tjetër lidhje.
– Dhe ti nuk do të ishe fare xheloz për këtë “tjetër”?
– Jo, do të isha fatkeq, por jo xheloz. Do të mundohesha të kuptoja se çfarë nuk i mjaftoi dashurisë sate prej meje. Më saktë, për gjëra që varen prej meje dhe që unë nuk qeshë në gjendje të t’i jap.
Këto kuvendime kështu arrinin në një qorrsokak, ndërsa unë kërkoja një element që nuk gjendej te Martini: burrin që merr zjarr nga xhelozia; që qan, bie ndër këmbë, betohet e përbetohet; burrin që kërcënon të të therë me thikë apo të vrasë veten; burrin që të ndjek si fantazmë e helmët prapa duke u fshehur midis turmës, qosheve të pallatit apo prapa shtyllave dhe kolonave; që sulmon rivalin me grushte, thika, leva dhe ngre skandale të padëgjuara.
Dhe jam e sigurt se nëse unë një ditë nuk do ta merrja më në telefon, nuk do të dukesha para tij, nuk do ta kërkoja, ai do ta duronte këtë pa marrë mundimin të më kërkojë asnjëherë, askund. E shumta, mund të më merrte në telefon për të pyetur për shëndetin, nëse nuk isha e sëmurë. Isha unë ajo krejtësisht e varura prej tij në atë lidhje. Martini ishte një racë e pashoqe durimtarësh. Ka farë gjase të kenë ndikuar tek ai dhe përvojat e kaluara në kampe, të cilat dalin në mjaft kapituj të këtij dorëshkrimi?
Ljuba vuri instinktivisht dorën në bark, aty ku ajo besonte se gjendet dorëshkrimi i plotë i romanit të Martinit. Dhe sakaq nuk vonoi t’i vërshojë prej qiellzës në gojë shija e dorëshkrimit, të gëlltitur prej tash sa javësh.